Twee koninklijke broers

Portret tegels van Stuart vorsten

Vier tegels, twee portretten, de Engelse koning Karel II (1630-1685), wiens huwelijk kinderloos bleef, en zijn jongere broer prins Jacobus (1633-1701), die gedurende een groot deel van zijn leven de eerste in de lijn van troonopvolging was. Wat deden deze Engelse vorsten eind 17de eeuw in een Nederlandse wand of haard?

Ze komen niet heel veel voor, maar in 1973 kwamen er circa vijftien uit de haard van een huis aan de Herestraat in Groningen. Nanne Ottema had er tientallen jaren eerder al een paar verworven voor zijn museum, tegenwoordig Keramiekmuseum Het Princessehof in Leeuwarden, terwijl het Fitzwilliam Museum in Cambridge al een stel in 1928 kocht. Gezien de vooral Noord-Nederlandse vondsten worden de tegels nu aan de tegelbakkerij van Sijbrand Pieter Feijtama aan de Zoutsloot te Harlingen toege- schreven, circa 1670-1685.

Opmerkelijk is dat het hier een serie betreft die is samengesteld uit slechts twee verschillende portretten. Andere tegelseries met koninklijke hoofden tellen wel tien tot vijftien verschillende vorsten, vaak rondom de stamhouder van het Huis van Oranje. Die ontbreekt hier gek genoeg, terwijl er toch hechte, zij het geen rimpelloze familiale relaties waren.

Karel en Jacobus waren zoons van Karel I, de koning die ten onder ging in de Engelse burgeroorlog en, een ongehoorde gebeurtenis, in 1649 op het schavot onthoofd werd, van hoogverraad beschuldigd door een deel van het parlement. Slepende geschillen over de machtsverhouding tussen koning en parlement waren verknoopt geraakt met religieuze twisten over de richting waarin de Anglicaanse kerk zich moest ontwikkelen.

De oudste zus van Karel en Jacobus, de Princess Royal Maria Henriëtte (1631-1660), was gehuwd met stadhouder Willem II, en toen haar broers tijdens de burgeroorlog een veilig heenkomen zochten, streken ze enige tijd neer aan het hof in Den Haag. Prins Willem III (1650-1702) was dus hun neefje. Dat vormde overigens geen beletsel voor zijn huwelijk in 1676 met zijn nicht Maria, de protestants opgevoede dochter van Jacobus, die daardoor behalve zijn oom ook zijn schoonvader werd. Op dat moment was al bekend dat Jacobus officieel was overgegaan tot de katholieke kerk, waardoor een beweging in het parlement ontstond om hem van de troonopvolging uit te sluiten. Toen hij na het overlijden van zijn broer toch koning was geworden nodigde het parlement na drie jaar zijn schoonzoon en dochter uit om de kroon over te komen nemen, de Glorious Revolution in 1688.

Ondanks de familie banden tussen Huis Stuart en Oranje liep de relatie tussen de twee staten niet soepel. De continue strijd op het wereld toneel  voor handelsmonopolies en persoonlijke jaloezie leiden uiteindelijk tot oorlog. De tweede Engels-Nederlandse Oorlog (1665-1667) werd begonnen door de Engelsen om de macht van de Nederlander in Afrika en Noord Amerika in te perken. Het conflikt begon goed voor de Engelsen met de inname van Nieuw Amsterdam (hernoemd New York, ter ere van Karel zijn broer Jacobus, Hertog van York) en de overwinning van de slag bij Lowestoft, maar in 1667 lanseerden de Nederlanders een verrassingsaanval op Engeland, de tocht naar Chatham, waar ze de rivier de Thames opvoeren naar waar het overgrote deel van de Engelse vloot voor anker lag. Bijna alle schepen werden gezonken, behalve het flaggenschip de Royal Charles, welke terug naar Nederland werd genomen al een troffe. Daarna de Derde Engels-Nederlandse Oorlog (1672-1674) waar Karel de Fransen steunde om schade aan zijn prestige veroorzaakt door de inval van 1667 te herstellen. In 1674 hadden de Engelsen niets gewonnen van de oorlog en het Parlament weigerde nog meer geld te verstrekken waardoor Karel gedwongen was vrede te sluiten. 

Een interessante vraag in deze context is wie er dan in Nederland rond 1680 interesse gehad zou kunnen hebben in een wand of haard met alleen deze twee Engelse vorsten. Gezworen Orangisten en overtuigde calvinisten zouden zich er toch ongemakkelijk bij kunnen voelen. Waarschijnlijker is dat de tegels speciaal op bestelling voor de Engelse markt gemaakt zijn, waarna een restant van de productie in Nederlandse wanden is gezet.

Een frappant detail is dat de tegelschilder zich voor Jacobus baseerde op een portret dat rond 1653 van zijn twee jaar oude neefje Willem III werd gemaakt. Dat portret werd al snel gebruikt als voorbeeld voor een houtsnede met de titel De jonge prins van Oranje. Generaties lang werd deze prent herdrukt, steeds als er weer een nieuwe prins was. En de tegelschilder in Harlingen wist blijkbaar geen beter voorbeeld te bedenken voor zijn portret van een Engelse troonopvolger van middelbare leeftijd dan deze prent van de parmantige peuter.

Literatuur en met dank aan: Johan Kamermans, Twee koninklijke broers, Vind Magazine 51, 2023.

Bekijk ze hier: